Navigation – Plan du site

AccueilNuméros118LibrairieAlain Berenboom, Monsieur Optimiste

Librairie

Alain Berenboom, Monsieur Optimiste

Désirée Schyns
p. 170-172
Référence(s) :

Alain Berenboom, Monsieur Optimiste, Brussel & Parijs: Genèse Édition, 2013, 236 p.

Texte intégral

1Alain Berenboom (1947), de bekende Franstalige Belgische auteur, advocaat, specialist van auteursrecht en professor aan de ULB, is in het Nederlandse taalgebied slechts toegankelijk via drie teksten in vertaling. Allereerst is er Hollandse meiden (1996), de vertaling die Ernst van Altena maakte van Le pique-nique des Hollandaises uit 1993. Verder beschikken we nog over twee verhalen, ‘Ketjes, broekschaaiters en hertenfretters’ (2000) uit Bloem in Brussel, en het verhaal ‘Bobbie bij de Joden’ dat verscheen in Met de kroontjespen (2003) ter gelegenheid van de 75e verjaardag van Koning Albert II. De vertaling van de twee verhalen is van de hand van de recensente die ook instond voor de vertaalde fragmenten uit Monsieur Optimiste.

2Met Monsieur Optimiste levert de Brusselaar zijn elfde roman af, en net als in zijn andere werk Le lion d’or (2000), La Jérusalem captive (1997), of zijn met prijzen overladen Le roi du Congo (2010), weet hij ook hier weer tragische gebeurtenissen met humor en ironie te benaderen. Maar er is meer aan de hand. Al in het verhaal ‘La fille du super 8’ uit 2003 gaat een verteller na de begrafenis van zijn vader op zoek naar diens mistige verleden aan de hand van super 8-filmpjes die de vader in een kast had bewaard. Hij herkent niemand op het celluloid. Pas bij het bekijken van de dozen met boeken uit de bibliotheek van zijn vader beseft de verteller dat hij nagenoeg niets van het leven van zijn vader wist en dat zijn grootvader en vader joods waren. Als een echte detective gaat hij op onderzoek uit in de joodse gemeenschap van Brussel. Maar Berenboom laat in dit hilarische verhaal nog veel onbelicht. Pas in zijn meest recente roman, die de Prix Rossel 2013 won, duikt hij veel dieper in het verleden van zijn ouders en verbindt hij deze zoektocht met zijn eigen identiteit.

3Aanleiding voor het schrijven van deze biografie van zijn ouders is de dood van de vader van de verteller en de vondst van dozen vol brieven en documenten. Net als in ‘La fille du super 8’ weet de verteller, alias Berenboom, niets van zijn ouders. Maar anders dan in het verhaal dat Berenboom tien jaar geleden publiceerde, zijn de beverige filmbeelden die alleen maar vluchtige schimmen uit het verleden oproepen vervangen door reële documenten en brieven die wel degelijk iets onthullen over het leven van zijn ouders. Beiden overleefden die de oorlog in België, mede dankzij het ingrijpen van een ‘Belge de souche’. Berenboom roept een stuk geschiedenis van het bezette en naoorlogse België op, en schetst hoe hij door zijn opvoeding ook een echte ‘Belge de souche’ is geworden.

4Als je over de herkomst van de ouders leest, besef je hoe veeltalig en multicultureel de achtergrond van de migranten was die eind jaren twintig in Brussel neerstreken. De moeder van de auteur was Russische en kwam uit Vilnius, ‘Het Jeruzalem van Litouwen’ dat in zijn geschiedenis steeds van statuut en landsgrenzen veranderde. Het behoorde ook een tijd tot Polen en werd in 1939 door de Sovjets bezet. ‘Mijn moeder leerde lezen in het cyrillisch en tellen in het Russisch, zij leerde meetkunde in het Pools en algebra in het Litouws. Uiteindelijk deden haar ouders haar op het Lycée français zodat ze haar Latijn niet zou verliezen’, noteert Berenboom over zijn polyglotte moeder Rebecca. Vader Chaïm had niet zo’n grootsteedse achtergrond en kwam uit een shtetl in Polen, Maków, waar Jiddisch werd gesproken. Met zijn vader sprak hij Hebreeuws of Aramees wanneer ze naar de synagoge gingen. Daarnaast kende hij ook Duits en leerde hij heel snel Frans. Chaïm studeerde farmacie in Luik en opende later een apotheek in Schaarbeek waar hij Rebecca ontmoette. Deze was naar Brussel gekomen om na haar baccalauréat verder te kunnen studeren, de deuren van de universiteit van Vilnius waren immers voor joden gesloten. Chaïm en Rebecca trouwen in 1940 en het boek begint met een van de eerste documenten uit de ‘doos van Pandora’, het inschrijvingsbewijs in het ‘Jodenregister van de gemeente Schaarbeek’. Het feit dat het boek een kopie van dit bewijs bevat, geeft de tekst een grote meerwaarde. Het verleent het ironische en met fijne humor doorspekte relaas van de verteller een ijzingwekkend waarheidsgehalte. Dat zijn seculiere, kosmopolitische, niet-religieuze vader zo netjes gehoorzaamde aan de bezetter, roept de verbijstering op van de zoon.

5De hoofdstukken over het tragische lot van de familieleden van Chaïm en Rebecca dat wordt verteld aan de hand van brieven, vormen het hart van het boek. Ze worden als het ware omlijst door meer luchtige stukken waarin Berenboom op zijn bekende ironische manier commentaar levert via taalgrappen en woordspelingen. Het hoofdstuk waarin aan de hand van een krantenartikel uit de jaren dertig uit de doeken wordt gedaan hoe Chaïm de assistent was van een goochelaar uit Verviers die op een avond de vrouw in de kist daadwerkelijk in stukken zaagde, is daarvan een goed voorbeeld. De vader van Kuifje is ook present, niet alleen in Berenbooms taal (de beroemde herhaling van de stuntelige detectives Jansen en Janssen), maar ook via beeld. Het hoofdstuk over Chaïms plannen om naar Palestina te emigreren wordt in verband gebracht met Hergés migratieplannen naar Brazilië of Argentinië en met zijn stripalbum Kuifje en het zwarte goud waaruit een paar kaders zijn overgenomen in Monsieur Optimiste. Berenboom speelt hier een vermakelijk spel met de plannen van zijn vader en het personage Salomon Goldstein uit de strip. Bovendien laat hij Hergé en Chaïm op de berg Carmel samen herinneringen oproepen aan Brussel.

6De brieven van de familieleden van Chaïm en Rebecca moest Berenboom laten vertalen. Zo gaven vertalers uit het Jiddisch, Pools en Hebreeuws de auteur een sleutel tot de letterlijk vergane wereld van zijn voorouders. Alleen zijn grootmoeder Frania, de moeder van zijn vader, wist uit het Getto van Warschau te ontsnappen en overleefde. Zij emigreerde naar Israël. Het boek eindigt met een prachtige Proustiaanse herinnering aan deze grootmoeder. Voor de oorlog stuurde zij vanuit Maków brieven naar Brussel en Berenboom laat de lezer de wereld van het shtetl ontdekken naarmate er een vertaalde brief bij hem arriveert. Zo kijken we als het ware over zijn schouder mee. Zijn grootouders hadden een garen-en-bandwinkel. We lezen over de winkel, over het aanleggen van voorraden, geldzorgen, boerenerven, feesten, trouwpartijen, stille koude winters, kermissen en zelfs een bezoek aan de bioscoop. ‘Het dorp begint uit de Middeleeuwen te ontwaken, uit die gestolde tijd waarin het eeuwenlang zweefde, die verstikkende cocon waaruit mijn vader en zijn zus ontsnapten waarbij ze hoopten de twintigste eeuw te ontdekken, een echte wereld vol beweging.’ In het boek staat ook een kopie van een brief uit 1938 van grootvader Aba, geschreven in het Jiddisch (met Hebreeuws alfabet). Hier is nog meer bemiddeling van vertalers en geleerden nodig, omdat de taal van de grootvader een mengeling is van Jiddisch en ‘shtetls’, een hybride taal die niemand meer goed ontcijferen kan. Maar dankzij een hoogleraar Jiddisch uit Parijs weet de auteur toch een Litouwse studente op het spoor te komen die de brief van zijn grootvader kan vertalen. Samen met de zoon ontdekt de lezer dan hoe naïef zijn grootvader was over het dreigende gevaar van de nazi’s.

7Het meest ontroerende korte hoofdstukje uit Monsieur Optimiste is een graf in taal voor Sara uit Maków, tante van de auteur en zus van diens vader. Chaïm woonde in Brussel boven de apotheek met zijn vrouw en zijn zus Esther. Berenboom vond in de doos een document dat aantoonde dat Sara zich in 1937 bij haar familie in Brussel heeft gevoegd en vertelt aan de hand van haar brieven het verhaal van een jonge vrouw die niet wilde trouwen in het verstikkende dorp, in Brussel kwam studeren bij haar broer en zus, niet aardde, terugkeerde naar Polen en via het getto van Warschau de dood werd ingejaagd.

8Berenbooms aanpak doet soms denken aan De Emigrés van W.G. Sebald die zijn verhalen over gevluchte joden uit Duitsland ook ondersteunt met documenten en vooral foto’s. Maar waar Sebald in zijn documentaire fictie het leven wil oproepen van anonieme en vergeten mensen die verteerd werden door heimwee in hun nieuwe vaderland, wil Berenboom een doorgaande lijn trekken tussen de eigenaar van de garen-en-band winkel in Maków, de apotheker in Schaarbeek en de advocaat in Brussel. Hij heeft zich met andere woorden ingeschreven in zijn familiegeschiedenis en eist naast het leed een plaats op voor optimisme en levensvreugde die hij van zijn vader erfde. En daar is hij wonderwel in geslaagd.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Désirée Schyns, « Alain Berenboom, Monsieur Optimiste »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 118 | 2014, 170-172.

Référence électronique

Désirée Schyns, « Alain Berenboom, Monsieur Optimiste »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 118 | 2014, mis en ligne le 01 octobre 2015, consulté le 29 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/1128 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.1128

Haut de page

Auteur

Désirée Schyns

Universiteit Gent

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search